Để hiện thực hóa các quyền, nghĩa vụ đã ghi nhận trong bản án, quyết định của Tòa án cũng như quyết định của cơ quan, tổ chức có thẩm quyền được thi hành theo thủ tục thi hành án dân sự thì bên cạnh việc thuyết phục đương sự tự nguyện thi hành án, trong nhiều trường hợp cần phải áp dụng biện pháp cưỡng chế thi hành án dân sự. Tuy nhiên, cưỡng chế thi hành án dân sự trực tiếp tác động đến quyền về tài sản, về nhân thân của người phải thi hành án và những người có liên quan, làm phát sinh, thay đổi hoặc chấm dứt quyền và nghĩa vụ của các chủ thể. Do vậy, các quy định về cưỡng chế thi hành án dân sự cần phải đáp ứng tiêu chí về bảo đảm hiệu quả của việc thi hành án, chống lại hành vi trốn tránh, cản trở, chống đối, trì hoãn việc thi hành án đồng thời phải bảo đảm tôn trọng quyền và lợi ích hợp pháp của các chủ thể có liên quan. Các quy định về biện pháp, trình tự, thủ tục cưỡng chế thi hành án dân sự cần được quy định phù hợp với tính chất của từng nghĩa vụ phải thi hành. Việc nghiên cứu cho thấy về cơ bản các quy định về cưỡng chế thi hành án dân sự được pháp luật Việt Nam ghi nhận và bảo đảm thực hiện trên thực tế. Trước đây, trong các Pháp lệnh Thi hành án dân sự năm 1989, 1993 và Pháp lệnh thi hành án dân sự năm 2004 đều có quy định về cưỡng chế thi hành án dân sự. Tuy nhiên, quy định về cưỡng chế thi hành án dân sự tại các pháp lệnh này còn chưa đầy đủ, thiếu tính cụ thể và hệ thống. Trên cơ sở kế thừa và phát triển các quy định về cưỡng chế thi hành án dân sự trong các văn bản pháp luật trước đây, Luật thi hành án dân sự năm 2008 được sửa đổi, bổ sung một số điều năm 2014 (gọi chung là Luật Ti hành án dân sự) đã có những quy định khá chi tiết, cụ thể và có nhiều điểm mới tiến bộ về cưỡng chế thi hành án dân sự. Tuy nhiên, thực tiễn thực hiện các quy định về cưỡng chế thi hành án dân sự cho thấy các quy định về vấn đề này đã bộc lộ những hạn chế nhất định, những khó khăn, vướng mắc và tồn tại trong thực tiễn áp dụng đã là một trong những nguyên nhân dẫn đến tình trạng án tồn đọng, chưa đáp ứng được yêu cầu bảo vệ một cách kịp thời và có hiệu quả quyền, lợi ích hợp pháp của người được thi hành án và quyền lợi hợp pháp của cá nhân, tổ chức khác trong thi hành án dân sự.
Việc nghiên cứu thực tiễn công tác cưỡng chế thi hành án dân sự cho thấy công tác này vẫn chưa đáp ứng được yêu cầu của thực tiễn đặt ra, vẫn còn không ít số việc và tiền thi hành án dân sự tồn đọng hàng năm chuyển sang năm sau, gây bức xúc trong dư luận xã hội; một số vụ án lớn chưa được cưỡng chế thi hành hiệu quả, một số vụ việc khiếu nại, tố cáo phức tạp, kéo dài, dư luận xã hội quan tâm chưa được xử lý dứt điểm, vẫn còn sai phạm trong cưỡng chế thi hành án dân sự. Trong khi đó, công tác xây dựng, hoàn thiện pháp luật về thi hành án dân sự còn chậm; công tác tổ chức cán bộ thi hành án dân sự, cơ sở vật chất, trang thiết bị của cơ quan thi hành án dân sự còn chưa đáp ứng được yêu cầu của thực tiễn cũng ảnh hưởng không nhỏ đến hiệu quả cưỡng chế thi hành án dân sự. Việc nghiên cứu cũng cho thấy, hiệu quả cưỡng chế thi hành án dân sự thực sự còn nhiều hạn chế, bất cập. Nhiều quy định pháp luật về cưỡng chế thi hành án dân sự được xây dựng chưa dựa trên những cơ sở lý luận sâu sắc, đúng đắn và khoa học, còn có sự mâu thuẫn, chồng chéo, chưa phù hợp với thực tiễn thi hành án dân sự. Tình trạng lúng túng trong áp dụng pháp luật về cưỡng chế thi hành án dân sự, vi phạm trong thực hiện cưỡng chế thi hành án dân sự còn diễn ra ở nhiều nơi, nhiều chủ thể tiến hành cưỡng chế thi hành án dân sự, với nhiều hình thức vi phạm khác nhau, từ khâu xác minh điều kiện cưỡng chế thi hành án dân sự, bảo đảm quyền yêu cầu cưỡng chế thi hành án dân sự của đương sự, ra quyết định cưỡng chế thi hành án dân sự, đến tổ chức việc cưỡng chế thi hành án dân sự, thanh toán tiền thu được từ cưỡng chế thi hành án dân sự; hàng năm nhiều Chấp hành viên bị kỷ luật vì vi phạm pháp luật trong khi tiến hành cưỡng chế thi hành án dân sự, nhiều vụ việc vi phạm dẫn đến phải xử lý, khắc phục hậu quả rất phức tạp, phải bồi thường thiệt hại với số tiền rất lớn, bị truy cứu trách nhiệm hình sự đối với Chấp hành viên cơ quan thi hành án dân sự. Nhiều vụ việc cưỡng chế thi hành án dân sự không thành công, phải huy động lực lượng lớn, với những chi phí rất tốn kém; kết quả cưỡng chế thi hành án dân sự trong nhiều vụ việc chưa thực sự bảo vệ quyền lợi của các đương sự, nhất là trong trường hợp kê biên, bán đấu giá tài sản, thời gian tiến hành cưỡng chế thi hành án dân sự kéo dài. Nhiều trường hợp người phải thi hành án chống đối quyết liệt việc cưỡng chế thi hành án dân sự, cố tình chây ỳ, tẩu tán tài sản, thậm chí là hủy hoại tài sản đã kê biên hoặc tự thiêu để cản trở cưỡng chế thi hành án dân sự. Thực trạng trên đòi hỏi phải có sự nghiên cứu sâu sắc về cưỡng chế thi hành án dân sự dưới cả dưới góc độ lý luận, luật thực định và thực tiễn thực hiện nhằm làm rõ cơ sở khoa học của việc xây dựng các quy định về cưỡng chế thi hành án dân sự, đánh giá đúng thực trạng pháp luật và đề ra giải pháp khắc phục để nâng cao hiệu quả cưỡng chế thi hành án dân sự ở Việt Nam.
Xét theo góc độ đường lối của Đảng về cải cách tư pháp thì nâng cao hiệu quả công tác cưỡng chế thi hành án dân sự, hoàn thiện pháp luật về cưỡng chế thi hành án dân sự là một trong những nội dung quan trọng của cải cách tư pháp được đề cập tại nhiều văn bản của Đảng, như: Nghị quyết Trung ương 8 Khoá VII, Nghị quyết Trung ương 3 Khoá VIII, Báo cáo chính trị tại Đại hội Đảng lần thứ IX. Nghị quyết số 08-NQ/TW ngày 02/01/2002 của Bộ Chính trị “về một số nhiệm vụ trọng tâm công tác tư pháp trong thời gian tới”. Nghị quyết Hội nghị lần thứ Chín của Ban chấp hành Trung ương Đảng Khoá IX tiếp tục xác định “đẩy mạnh đổi mới tổ chức và hoạt động của các cơ quan tư pháp...tập trung thực hiện tốt công tác thi hành án, nhất là thi hành án dân sự, khắc phục cơ bản tình trạng tồn đọng kéo dài”, Nghị quyết số 37/2012/QH13 ngày 23/11/2012 của Quốc hội khóa XIII “về công tác phòng ngừa, chống vi phạm pháp luật và tội phạm, công tác của Viện kiểm sát nhân dân tối cao, của Tòa án nhân dân tối cao và công tác thi hành án năm 2013” và Nghị quyết số 111/2015/QH13 ngày 27/11/2015 “về công tác phòng, chống vi phạm pháp luật và tội phạm, công tác của Viện kiểm sát nhân dân, của Tòa án nhân dân và công tác thi hành án năm 2016 và các năm tiếp theo”, Kết luận số 92-KL/TW ngày 12/3/2014 của Bộ Chính trị về việc tiếp tục thực hiện Nghị quyết số 49-NQ/TW của Bộ Chính trị liên quan đến quản lý công tác thi hành án theo hướng tăng cường trách nhiệm, quyền hạn của Tòa án nhân dân và Ủy ban nhân dân địa phương trong công tác thi hành án dân sự.
Thực tiễn cưỡng chế thi hành án dân sự đặt ra những đòi hỏi khách quan là cần phải có nghiên cứu chuyên sâu về cưỡng chế thi hành án dân sự, đề xuất những giải pháp nhằm bảo đảm hiệu quả của công tác này. Về học thuật, việc nghiên cứu về cưỡng chế thi hành án dân sự trong thời gian qua đã được quan tâm, có nhiều công trình nghiên cứu thể hiện dưới dạng đề tài khoa học, luận án, luận văn, sách, bài đăng tạp chí chuyên ngành, hội thảo bình luận, đánh giá liên quan đến cưỡng chế thi hành án dân sự với những góc tiếp cận khác nhau. Mỗi cách tiếp cận về cưỡng chế thi hành án dân sự đều có những điểm mạnh nhưng cũng có hạn chế nhất định. Tuy nhiên, hiện nay chưa có một công trình nào tiếp cận nghiên cứu chuyên sâu và tổng thể về cưỡng chế thi hành án dân sự dưới cả góc độ lý luận, pháp luật và thực tiễn thực hiện, đặc biệt là những quy định mới về cưỡng chế thi hành án dân sự trong Lthi hành án dân sự cũng như các văn bản hướng dẫn thi hành Lthi hành án dân sự. Góc tiếp cận theo hướng nghiên cứu chuyên sâu và tổng thể về cưỡng chế thi hành án dân sự có thể kết nối và khắc phục được sự tản mạn trong các công trình nghiên cứu hiện nay về cưỡng chế thi hành án dân sự, cho phép luận chứng được các giải pháp có tính cơ bản, lâu dài để hoàn thiện pháp luật và nâng cao hiệu quả thực hiện cưỡng chế thi hành án dân sự trong thực tiễn được bền vững là yêu cầu cấp thiết hiện nay. Với những lý do nêu trên, việc nghiên cứu lý luận và thực tiễn về cưỡng chế thi hành án dân sự ở Việt Nam nhằm làm rõ những vấn đề lý luận, đánh giá thực trạng pháp luật và thực tiễn thực hiện để đề xuất những giải pháp bảo đảm tốt hơn quyền, lợi ích hợp pháp của các chủ thể trong cưỡng chế thi hành án dân sự, nâng cao hiệu quả của hoạt động cưỡng chế thi hành án dân sự là cấp thiết, có ý nghĩa cả về lý luận và thực tiễn.
Thứ nhất, để làm rõ hướng tiếp cận, đề xuất các giả thuyết nghiên cứu và dự kiến các kết quả nghiên cứu thì phải đặt ra và sẽ giải quyết các câu hỏi nghiên cứu sau đây:
- Lý luận về cưỡng chế thi hành án dân sự gồm những vấn đề gì, vấn đề nào là cơ bản cần giải quyết?
- Thực trạng pháp luật về cưỡng chế thi hành án dân sự đã đạt được những tiến bộ gì; thực tiễn thực hiện pháp luật về cưỡng chế thi hành án dân sự đạt được thế nào, số lượng việc cưỡng chế thi hành án dân sự bao nhiêu, tỷ lệ thành công thế nào của từng biện pháp cưỡng chế thi hành án dân sự, vụ việc cưỡng chế thi hành án dân sự nào điển hình đã thành công; pháp luật và thực tiễn thực hiện pháp luật về cưỡng chế thi hành án dân sự có hạn chế, tồn tại gì và những nguyên nhân của hạn chế, tồn tại đó ?
- Các yêu cầu đặt ra và cần áp dụng những giải pháp gì để nâng cao hiệu quả cưỡng chế thi hành án dân sự ở Việt Nam hiện nay ?
Thứ hai, với các câu hỏi nghiên cứu nêu trên thì xác định cách tiếp cận để giải quyết các luận điểm khoa học đặt ra như sau:
- Tiếp cận hệ thống: Phân tích và đánh giá các vấn đề lý luận và thực tiễn về cưỡng chế thi hành án dân sự phải tổng thể, tổng quát, được đặt trong một chỉnh thể thống nhất với những yếu tố phức hợp có liên quan, tác dụng qua lại lẫn nhau; mỗi bộ phận, mỗi thành phần phải được nghiên cứu trong một chỉnh thể, tránh tư duy nghiên cứu vấn đề một cách cắt lát, riêng lẻ, tách rời giữa lý luận và thực tiễn cưỡng chế thi hành án dân sự.
- Tiếp cận so sánh: Định hướng này được sử dụng trong việc làm rõ các quan điểm về cưỡng chế thi hành án dân sự, so sánh kết quả đạt được trong hoàn thiện pháp luật về cưỡng chế thi hành án dân sự và thành công, không thành công trong thực tiễn thực hiện cưỡng chế thi hành án dân sự thông qua so sánh số liệu thống kê từng biện pháp cưỡng chế thi hành án dân sự, ví dụ vụ việc cưỡng chế thi hành án dân sự điển hình ở Việt Nam.
- Tiếp cận lịch sử: Nhất quán quan điểm lịch sử trong quá trình nghiên cứu, thấy được tính kế thừa, phát triển cũng như tính hạn chế do thời điểm lịch sử, đặc biệt là trong quá trình đánh giá thực trạng với kết quả trong hoàn thiện pháp luật và thực tiễn thực hiện pháp luật về cưỡng chế thi hành án dân sự ở Việt Nam.
- Tiếp cận liên ngành: Kết hợp tri thức của nhiều ngành khoa học xã hội và nhân văn như triết học, khoa học chính trị để hỗ trợ cho việc nghiên cứu đề tài dưới góc độ luật học nhằm làm rõ lý luận về cưỡng chế thi hành án dân sự và đánh giá đúng thực trạng pháp luật, thực tiễn thực hiện pháp luật về cưỡng chế thi hành án dân sự ở Việt Nam.
Thứ ba, giả thuyết nghiên cứu đặt ra lý luận về cưỡng chế thi hành án dân sự ở Việt Nam chưa được nghiên cứu toàn diện và sâu sắc; pháp luật về cưỡng chế thi hành án dân sự của Việt Nam còn nhiều hạn chế, bất cập, chưa phù hợp với lý luận và chưa đáp ứng yêu cầu của thực tiễn; việc thực hiện pháp luật về cưỡng chế thi hành án dân sự còn nhiều sai sót, vi phạm, kết quả chưa cao nên cần phải có giải pháp nâng cao hiệu quả cưỡng chế thi hành án dân sự. Vì vậy, phải nghiên cứu và chứng minh những vấn đề khoa học sau đây:
- Làm rõ thế nào là cưỡng chế thi hành án dân sự, cưỡng chế thi hành án dân sự có đặc điểm và ý nghĩa gì; cơ sở khoa học để xây dựng các quy định về cưỡng chế thi hành án dân sự; các nguyên tắc cưỡng chế thi hành án dân sự, yếu tố nào ảnh hưởng đến hiệu quả cưỡng chế thi hành án dân sự và các tiêu chí dùng để đánh giá hiệu quả cưỡng chế thi hành án dân sự.
- Tư tưởng lập pháp của Việt Nam về cưỡng chế thi hành án dân sự được thể hiện như thế nào qua các thời kỳ lịch sử, kinh nghiệm lập pháp nào của thế giới về cưỡng chế thi hành án dân sự có thể được tham khảo, vận dụng vào Việt Nam.
- Nghiên cứu, xác định những ưu điểm cũng như hạn chế, bất cập trong pháp luật, thực tiễn thực hiện pháp luật về cưỡng chế thi hành án dân sự và nguyên nhân của những hạn chế, bất cập đó.
- Nghiên cứu làm rõ những yêu cầu và giải pháp cụ thể nhằm nâng cao hiệu quả cưỡng chế thi hành án dân sự ở Việt Nam hiện nay.
Thứ tư, bằng việc trả lời các câu hỏi nghiên cứu, đúng hướng tiếp cận và chứng minh các giả thuyết nghiên cứu nêu trên, kết quả nghiên cứu thu được sẽ là:
- Hệ thống hóa và hoàn thiện lý luận về cưỡng chế thi hành án dân sự. Đây chính là cơ sở lý luận để Nghiên cứu sinh đề xuất các giải pháp nâng cao hiệu quả cưỡng chế thi hành án dân sự ở Việt Nam.
- Đánh giá một cách khách quan, toàn diện về thực trạng pháp luật và thực tiễn thực hiện pháp luật về cưỡng chế thi hành án dân sự ở Việt Nam hiện nay, trên cơ sở đó tạo cơ sở thực tiễn cho việc đề xuất các giải pháp nâng cao hiệu quả cưỡng chế thi hành án dân sự ở Việt Nam.
- Đưa ra được các yêu cầu nâng cao hiệu quả cưỡng chế thi hành án dân sự và xây dựng hệ thống giải pháp nâng cao hiệu quả cưỡng chế thi hành án dân sự ở Việt Nam một cách bền vững.
TS. Lê Anh Tuấn - TCTHADS