Do tha tù trước thời hạn có điều kiện là một biện pháp áp dụng trong thi hành án phạt tù lần đầu tiên được quy định trong pháp luật hình sự Việt Nam nên đòi hỏi phải có sự thay đổi nhận thức trong thi hành án phạt tù, đó là: Đối với những người phạm tội lần đầu, đã chấp hành án phạt tù được một phần hai thời hạn tù đối với án phạt tù có thời hạn, ít nhất 15 năm đối với tù chung thân đã được giảm xuống tù có thời hạn (các trường hợp ưu tiên phải chấp hành được một phần ba thời hạn tù đối với án phạt tù có thời hạn hoặc 12 năm đối với tù chung thân đã được giảm xuống tù có thời hạn) nếu có đủ các điều kiện theo quy định của pháp luật thì thay vì phải tiếp tục chấp hành án tại cơ sở giam giữ có thể được chấp hành án tại cộng đồng với các quy định quản lý, giám sát chặt chẽ.
Có thể nói, thực hiện biện pháp tha tù trước thời hạn có điều kiện là phát huy và kế thừa truyền thống nhân đạo của dân tộc Việt Nam và cụ thể hóa chính sách hình sự khoan hồng của Đảng, Nhà nước trong xử lý, giáo dục người phạm tội, đồng thời là biện pháp nhằm hiện thực hóa chủ trương “giảm hình phạt tù, đề cao hiệu quả phòng ngừa và tính hướng thiện trong việc xử lý người phạm tội; xã hội hóa công tác thi hành án; từng bước hội nhập quốc tế” trong chiến lược cải cách tư pháp của Đảng và Nhà nước ta.
Biện pháp tha tù trước thời hạn có điều kiện có tính răn đe xã hội cao, đề cao tính nghiêm minh của pháp luật, tạo động lực thúc đẩy phạm nhân cải tạo tiến bộ, đồng thời nâng cao trách nhiệm của cộng đồng, tổ chức xã hội, gia đình người bị kết án phạt tù trong việc phối hợp với các cơ quan nhà nước quản lý, giám sát, giáo dục người được tha tù trước thời hạn có điều kiện. Mặt khác, tạo điều kiện cho người chấp hành án phạt tù cải tạo tiến bộ có cơ hội tái hòa nhập cộng đồng sớm hơn, có điều kiện tham gia học tập, lao động sản xuất nuôi sống bản thân, giúp đỡ gia đình. Do đó, biện pháp tha tù trước thời hạn có điều kiện có hiệu quả cao trong việc phòng ngừa tái phạm tội và vi phạm pháp luật; là hình thức quản lý, giáo dục có tính tích cực trong điều kiện hiện nay.
Khác với đặc xá, là sự khoan hồng đặc biệt của Nhà nước do Chủ tịch nước quyết định tha tù trước thời hạn cho người bị kết án phạt tù đã chấp hành được ít nhất một phần ba thời hạn tù đối với án phạt tù có thời hạn, ít nhất là mười bốn năm đối với tù chung thân đã được giảm xuống tù có thời hạn, nhân sự kiện trọng đại, ngày lễ lớn của đất nước hoặc trong trường hợp đặc biệt. Người được đặc xá tha tù trước thời hạn về cơ bản được coi như đã chấp hành xong hình phạt, không phải chịu sự ràng buộc pháp lý nào trừ án tích và thực hiện hình phạt bổ sung (nếu có). Đối tượng, điều kiện cụ thể và thời điểm xét, thẩm quyền quyết định đặc xá do Chủ tịch nước quyết định. Khi triển khai chế định tha tù trước thời hạn có điều kiện, sẽ thu hẹp đối tượng đặc xá, điều kiện đề nghị đặc xá cao hơn so với quy định hiện nay để thể hiện rõ đặc xá là đặc ân đặc biệt của Nhà nước đối với người phạm tội, do phần lớn đối tượng đủ điều kiện đề nghị đặc xá theo quy định hiện nay sẽ thuộc diện đối tượng xét tha tù trước thời hạn có điều kiện. Theo hướng này, công tác đặc xá tha tù trước thời hạn chủ yếu nhằm phục vụ yêu cầu chính trị, đối nội, đối ngoại của Đảng, Nhà nước.
Theo Đề án
triển khai thực hiện tha tù trước thời hạn có điều kiện (ban hành kèm theo Quyết định số 1461/QĐ-TTg ngày 22/7/2016 của Thủ tướng Chính phủ), từ 01/01/2018, Bộ Công an phối hợp với Tòa án nhân dân tối cao và các cơ quan liên quan triển khai thực hiện tha tù trước thời hạn có điều kiện thường xuyên theo quý. Đối tượng, điều kiện, trình tự thủ tục, hồ sơ, thẩm quyền xét duyệt và quyết định tha tù trước thời hạn có điều kiện như sau:
- Về đối tượng, điều kiện xét đề nghị tha tù trước thời hạn có điều kiện theo quy định tại
Điều 66, Điều 106 Bộ luật hình sự số 100/2015/QH13; trình tự, thủ tục, hồ sơ, thẩm quyền xét duyệt và quyết định tha tù trước thời hạn có điều kiện theo quy định tại
Điều 368 Bộ luật tố tụng hình sự số 101/2015/QH13.
- Về thời điểm xét, đề nghị tha tù trước thời hạn có điều kiện: Bộ Công an phối hợp với Tòa án nhân dân tối cao và các cơ quan liên quan triển khai thực hiện tha tù trước thời hạn có điều kiện thường xuyên theo quý.
- Về Hội đồng xét, đề nghị; thẩm định hồ sơ đề nghị tha tù trước thời hạn có điều kiện:
+ Các trại giam thành lập Hội đồng xét, đề nghị tha tù trước thời hạn có điều kiện do Giám thị làm Chủ tịch, Phó Giám thị phụ trách công tác giáo dục cải tạo là ủy viên Thường trực và ủy viên là các Phó Giám thị, Đội trưởng các đội nghiệp vụ;
+ Các trại tạm giam thuộc Bộ Công an và trại tạm giam thuộc Công an các tỉnh, thành phố trực thuộc trung ương thành lập Hội đồng xét, đề nghị tha tù trước thời hạn có điều kiện do Giám thị làm Chủ tịch, Phó Giám thị phụ trách phân trại quản lý phạm nhân là ủy viên Thường trực, các ủy viên là Đội trưởng các Đội nghiệp vụ có liên quan;
+ Cơ quan thi hành án hình sự Công an tỉnh, thành phố trực thuộc trung ương thành lập Hội đồng xét, đề nghị tha tù trước thời hạn có điều kiện do Thủ trưởngcơ quan thi hành án hình sự là Chủ tịch Hội đồng, Trưởng phòng Cảnh sát Thi hành án hình sự và hỗ trợ tư pháp, Phó Thủ trưởng là ủy viên Thường trực, các ủy viên khác là đại diện lãnh đạo một số Phòng có liên quan, Giám thị trại tạm giam;
+ Cơ quan thi hành án hình sự Công an quận, huyện, thị xã, thành phố thuộc tỉnh không thành lập Hội đồng xét, đề nghị tha tù trước thời hạn có điều kiện;
+ Các trại giam, trại tạm giam thuộc Bộ Quốc phòng thành lập Hội đồng xét, đề nghị tha tù trước thời hạn có điều kiện do Giám thị làm Chủ tịch Hội đồng, Trợ lý giam giữ làm Thư ký và các ủy viên gồm: Chính trị viên, Phó Giám thị, Đội trưởng quản giáo, Đội trưởng vệ binh, Quân y, Văn thư.
- Về Hội đồng Thẩm định hồ sơ đề nghị tha tù trước thời hạn có điều kiện của cơ quan quản lý thi hành án hình sự:
+ Cơ quan quản lý thi hành án hình sự Bộ Công an thành lập Hội đồng Thẩm định hồ sơ đề nghị tha tù trước thời hạn có điều kiện do Cục trưởng thuộc Tổng cục Cảnh sát Thi hành án hình sự và hỗ trợ tư pháp là Chủ tịch Hội đồng, 01 Phó Cục trưởng là ủy viên Thường trực, các ủy viên là một số lãnh đạo cấp Phòng có liên quan. Tổ giúp việc cho Hội đồng Thẩm định hồ sơ đề nghị tha tù trước thời hạn có điều kiện của cơ quan quản lý thi hành án hình sự Bộ Công an do Chủ tịch Hội đồng thành lập gồm: 01 Phó Cục trưởng là Tổ trưởng, một số lãnh đạo cấp Phòng liên quan và cán bộ là Tổ viên.
+ Thủ trưởng cơ quan quản lý thi hành án hình sự thuộc Bộ Quốc phòng thành lập và làm Chủ tịch Hội đồng Thẩm định hồ sơ đề nghị tha tù trước thời hạn có điều kiện của các trại giam, trại tạm giam thuộc Bộ Quốc phòng. Tổ giúp việc cho Hội đồng Thẩm định hồ sơ đề nghị tha tù trước thời hạn có điều kiện của cơ quan quản lý thi hành án hình sự Bộ Quốc phòng do Chủ tịch Hội đồng thành lập.
- Về trình tự, thủ tục xét, đề nghị, quyết định tha tù trước thời hạn có điều kiện:
Bước 1: Lập hồ sơ và xét, đề nghị của các trại giam, trại tạm giam, cơ quan thi hành án hình sự Công an cấp huyện
+ Đối với các trại giam, trại tạm giam thuộc Bộ Công an, Bộ Quốc phòng:
Các trại giam lập hồ sơ đề nghị tha tù trước thời hạn đối với những phạm nhân có đủ điều kiện theo quy định và trình Hội đồng. Hội đồng xét, đề nghị tha tù trước thời hạn có điều kiện của trại giam thuộc Bộ Công an, Bộ Quốc phòng họp xét, đề nghị cho từng phạm nhân. Căn cứ kết quả xét, đề nghị của Hội đồng, các trại giam hoàn chỉnh hồ sơ và chuyển cho Hội đồng Thẩm định của cơ quan quản lý thi hành án hình sự Bộ Công an, Bộ Quốc phòng kiểm tra, thẩm định.
Các trại tạm giam thuộc Bộ Công an, Bộ Quốc phòng lập hồ sơ đề nghị tha tù trước thời hạn đối với những phạm nhân có đủ điều kiện theo quy định và trình Hội đồng. Hội đồng xét, đề nghị tha tù trước thời hạn có điều kiện của các trại tạm giam họp xét, đề nghị cho từng phạm nhân. Căn cứ kết quả xét, đề nghị của Hội đồng, các trại tạm giam thuộc Bộ Công an, Bộ Quốc phòng hoàn chỉnh hồ sơ, báo cáo cơ quan quản lý cấp trên trực tiếp xem xét và đề nghị Hội đồng Thẩm định của cơ quan quản lý thi hành án hình sự Bộ Công an, Bộ Quốc phòng kiểm tra, thẩm định.
+ Đối với các trại tạm giam thuộc Công an cấp tỉnh, cơ quan thi hành án hình sự Công an cấp huyện:
Các trại tạm giam do Công an cấp tỉnh quản lý lập hồ sơ đề nghị tha tù trước thời hạn đối với những phạm nhân đủ điều kiện theo quy định và trình Hội đồng. Hội đồng xét, đề nghị tha tù trước thời hạn có điều kiện của trại tạm giam họp xét, đề nghị tha tù trước thời hạn có điều kiện cho từng phạm nhân. Căn cứ kết quả xét, đề nghị của Hội đồng, các trại tạm giam thuộc Công an cấp tỉnh hoàn chỉnh hồ sơ và chuyển cho Hội đồng xét, đề nghị tha tù trước thời hạn có điều kiện của cơ quan thi hành án hình sự Công an cấp tỉnh để xét và đề nghị tha tù trước thời hạn có điều kiện.
Cơ quan thi hành án hình sự Công an cấp huyện lập hồ sơ đề nghị tha tù trước thời hạn có điều kiện chuyển cho Hội đồng xét, đề nghị tha tù trước thời hạn có điều kiện của cơ quan thi hành án hình sự Công an cấp tỉnh để xét và đề nghị tha tù trước thời hạn có điều kiện.
Các trại giam, trại tạm giam thuộc quân khu: Các trại giam, trại tạm giam thuộc quân khu lập hồ sơ đề nghị tha tù trước thời hạn cho những phạm nhân có đủ điều kiện theo quy định và trình Hội đồng. Căn cứ kết quả xét duyệt của Hội đồng xét, đề nghị tha tù trước thời hạn có điều kiện, các trại giam, trại tạm giam thuộc quân khu hoàn chỉnh hồ sơ, báo cáo cơ quan thi hành án hình sự cấp quân khu xem xét, đề nghị Hội đồng Thẩm định của cơ quan quản lý thi hành án hình sự Bộ Quốc phòng kiểm tra, thẩm định.
Bước 2: Đề nghị và quyết định tha tù trước thời hạn có điều kiện
+ Căn cứ kết quả thẩm định của Hội đồng Thẩm định hồ sơ đề nghị tha tù trước thời hạn có điều kiện của cơ quan quản lý thi hành án hình sự, các trại giam, trại tạm giam thuộc Bộ Công an, trại tạm giam thuộc Bộ Quốc phòng, cơ quan thi hành án hình sự cấp quân khu có văn bản đề nghị và chuyển hồ sơ cho Viện kiểm sát nhân dân cấp tỉnh, Viện kiểm sát quân sự cấp quân khu để thực hiện chức năng kiểm sát, đồng thời chuyển hồ sơ đến Tòa án nhân dân cấp tỉnh, Tòa án quân sự cấp quân khu nơi phạm nhân đang chấp hành án phạt tù để xem xét trước khi mở phiên họp xét tha tù trước thời hạn có điều kiện.
+ Căn cứ kết quả xét, đề nghị tha tù trước thời hạn có điều kiện của Hội đồng xét, đề nghị tha tù trước thời hạn có điều kiện, cơ quan thi hành án hình sự Công an cấp tỉnh có văn bản đề nghị và chuyển hồ sơ cho Viện kiểm sát nhân dân cấp tỉnh để thực hiện chức năng kiểm sát, đồng thời chuyển hồ sơ đến Tòa án nhân dân cấp tỉnh để xem xét trước khi mở phiên họp xét tha tù trước thời hạn có điều kiện.
2. Cần hướng dẫn các cơ quan thi hành án dân sự phối hợp trong tha tù trước thời hạn có điều kiện
Theo Đề án triển khai thực hiện tha tù trước thời hạn có điều kiện (ban hành kèm theo Quyết định số 1461/QĐ-TTg ngày 22/72016 của Thủ tướng Chính phủ), Bộ Tư pháp phối hợp với Bộ Công an tham mưu cho Chính phủ, Thủ tướng Chính phủ ban hành văn bản quy định chi tiết và hướng dẫn thi hành, văn bản chỉ đạo thực hiện tha tù trước thời hạn có điều kiện; theo chức năng, nhiệm vụ phối hợp triển khai thực hiện Đề án.
Theo Điều 66 Bộ luật hình sự năm 2015 về Tha tù trước thời hạn có điều kiện,
Người đang chấp hành án phạt tù có thể được tha tù trước thời hạn khi có đủ các điều kiện sau đây: (1) Phạm tội lần đầu; (2) Có nhiều tiến bộ, có ý thức cải tạo tốt; (3) Đã được giảm thời hạn chấp hành hình phạt tù đối với người bị kết án về tội phạm nghiêm trọng trở lên; (4) Có nơi cư trú rõ ràng; (5) Đã chấp hành xong hình phạt bổ sung là hình phạt tiền, án phí và các nghĩa vụ bồi thường dân sự; (6) Đã chấp hành được ít nhất là một phần hai mức thời hạn tù đối với hình phạt tù có thời hạn hoặc ít nhất 15 năm đối với tù chung thân đã được giảm xuống tù có thời hạn.
Theo Điều 368 Bộ luật tố tụng hình sự năm 2015, Trại giam; Trại tạm giam thuộc Bộ Công an, Trại tạm giam thuộc Bộ Quốc phòng, cơ quan thi hành án hình sự Công an cấp tỉnh, cơ quan thi hành án hình sự cấp quân khu có trách nhiệm lập hồ sơ đề nghị tha tù trước thời hạn và chuyển cho Viện kiểm sát nhân dân cấp tỉnh, Viện kiểm sát quân sự cấp quân khu, Tòa án nhân dân cấp tỉnh, Tòa án quân sự cấp quân khu nơi phạm nhân đang chấp hành án phạt tù. Hồ sơ đề nghị tha tù trước thời hạn gồm: (1) Đơn xin tha tù trước thời hạn của phạm nhân kèm theo cam kết không vi phạm pháp luật, các nghĩa vụ phải chấp hành khi được tha tù trước thời hạn; (2) Bản sao bản án có hiệu lực pháp luật; quyết định thi hành án; (3) Bản sao quyết định giảm thời hạn chấp hành án phạt tù đối với người bị kết án về tội phạm nghiêm trọng trở lên; (4) Văn bản, tài liệu thể hiện việc chấp hành xong hình phạt bổ sung là hình phạt tiền, án phí, các nghĩa vụ dân sự; (5) Tài liệu về cá nhân, hoàn cảnh gia đình của phạm nhân; (6) Kết quả xếp loại chấp hành án phạt tù quý, 06 tháng, năm; quyết định khen thưởng hoặc giấy xác nhận của cơ quan có thẩm quyền về việc phạm nhân lập công (nếu có); (6) Văn bản đề nghị tha tù trước thời hạn của cơ quan lập hồ sơ.
Hiện nay, dự thảo Thông tư liên tịch giữa Bộ Công an, Tòa án nhân dân tối cao, Viện Kiểm sát nhân dân tối cao về phối hợp thực hiện quy định của Bộ luật tố tụng hình sự năm 2015 về tha tù trước thời hạn có điều kiện giải thích tài liệu chứng minh đã chấp hành xong hình phạt bổ sung là phạt tiền, án phí và các nghĩa vụ bồi thường dân sự hoặc Quyết định miễn hình phạt tiền, miễn nộp án phí của Toà án; văn bản thỏa thuận của người bị hại hoặc đại diện hợp pháp của người bị hại về việc không phải thi hành khoản nghĩa vụ dân sự theo bản án, Quyết định của Toà án được Ủy ban nhân dân cấp xã nơi cư trú hoặc cơ quan thi hành án dân sự đang thụ lý vụ việc đó xác nhận; Quyết định đình chỉ thi hành án của Thủ trưởng cơ quan thi hành án dân sự có thẩm quyền theo quy định của pháp luật về thi hành án dân sự.
Trong thời gian tới, để thực hiện tinh thần nhân đạo, chính sách khoan hồng của Đảng và Nhà nước ta, Bộ Tư pháp, Tổng cục Thi hành án dân sự cần khẩn trương thống nhất hướng dẫn các cơ quan thi hành án dân sự, trong phạm vi chức năng, nhiệm vụ được giao, nghiên cứu và tích cực phối hợp với cơ quan công an triển khai hiệu quả Điều 66 Bộ luật hình sự năm 2015, Điều 368 Bộ luật tố tụng hình sự năm 2015 và Đề án triển khai thực hiện tha tù trước thời hạn có điều kiện (ban hành kèm theo Quyết định số 1461/QĐ-TTg ngày 22/7/ 2016 của Thủ tướng Chính phủ).