1. Thực trạng việc thi hành án dân sự chưa có điều kiện thi hành
Theo quy định của Luật THADS hiện hành, việc thi hành án dân sự chưa có điều kiện thi hành (được quy định tại khoản 1 Điều 44a Luật THADS): là những việc mà Thủ trưởng cơ quan THADS đã ra quyết định về việc THADS chưa có điều kiện thi hành khi thuộc một trong các trường hợp sau:
(i) Người phải thi hành án không có thu nhập hoặc có thu nhập chỉ đảm bảo cuộc sống tối thiểu cho người phải thi hành án, người mà họ có trách nhiệm nuôi dưỡng và không có tài sản để thi hành án hoặc có tài sản nhưng giá trị tài sản chỉ đủ để thanh toán chi phí cưỡng chế thi hành án hoặc tài sản theo quy định của pháp luật không được kê biên, xử lý để thi hành án;
(ii) Người phải thi hành án phải thi hành nghĩa vụ về trả vật đặc định nhưng vật phải trả không còn hoặc hư hỏng đến mức không thể sử dụng được; phải trả giấy tờ nhưng giấy tờ không thể thu hồi và cũng không thể cấp lại được mà đương sự không có thỏa thuận khác;
(iii) Chưa xác định được địa chỉ, nơi cư trú của người phải thi hành án, người chưa thành niên được giao cho người khác nuôi dưỡng.
Theo quy định của Luật THADS năm 2008 thì đối với việc thi hành án theo yêu cầu, cơ quan THADS sẽ ra quyết định trả đơn khi kết quả xác minh thuộc trường hợp (i) và (ii). Tuy nhiên, Luật sửa đổi, bổ sung một số điều của Luật THADS đã bỏ quy định trả đơn yêu cầu thi hành án và thay thế bằng việc ra quyết định về việc THADS chưa có điều kiện thi hành và bổ sung thêm trường hợp (iii) nêu trên.
Thực tế, công tác THADS trong những năm qua ngày càng khó khăn, phức tạp dẫn đến số việc THADS chưa có điều kiện thi hành, tồn đọng nhiều năm chiếm tỷ lệ khá lớn và vẫn đang có xu hướng gia tăng:
Việc phân loại án phụ thuộc vào điều kiện thi hành án của người phải thi hành án. Hiện nay việc THADS chưa có điều kiện thi hành án chiếm số lượng lớn trong tổng số việc THADS phải thi hành án chuyển kỳ sau hàng năm của các cơ quan THADS
[1] và tăng dần qua từng năm. Số việc THADS chưa có điều kiện thi hành đã đưa vào Sổ theo dõi riêng, không có khả năng thi hành ngày càng lớn, có xu hướng năm sau cao hơn năm trước nhưng chưa có biện pháp giải quyết triệt để.
Trong khi đó, Luật THADS năm 2008 quy định cơ quan THADS vẫn phải tiếp tục xác minh, thống kê, báo cáo đối với loại việc này gây tốn kém chi phí, thời gian. Theo đó, đối với các việc THADS chưa có điều kiện, tồn đọng nhiều năm thì sau khi đã ra quyết định việc THADS chưa có điều kiện thi hành, cơ quan THADS vẫn phải tiếp tục xác minh ít nhất hai lần
[2] và đảm bảo thời hạn quy định thì mới được đưa vào Sổ theo dõi riêng. Việc xác minh, theo dõi, báo cáo thống kê không chỉ gây tốn kém về thời gian, nhân lực (trong khi lượng việc thụ lý mới ngày càng tăng, tính chất ngày càng phức tạp; biên chế cơ quan THADS bị tinh giản) dẫn đến quá tải cho Chấp hành viên mà còn gây ra sự lãng phí, tốn kém cho ngân sách nhà nước nhưng mục đích không đạt được. Theo quy định của pháp luật về THADS thì chi phí cho việc xác minh điều kiện thi hành án do ngân sách Nhà nước trả. Trong nhiều vụ việc, khoản phải thi hành án chỉ 50.000 đồng nhưng phải thực hiện việc xác minh tối thiểu là 03 lần, với chi phí trung bình 170.000 đồng/lần xác minh (dù việc xác minh không có kết quả, không thu được tiền) trước khi chuyển Sổ theo dõi riêng theo quy định tại khoản 5 Điều 9 Nghị định số 62/2015/NĐ-CP.
2. Đề xuất giải pháp
Nguyên nhân chính của việc thi hành án chưa có điều kiện thi hành chính là việc bản thân người phải thi hành án thực sự không có điều kiện thi hành án. Đối với khoản thu nộp ngân sách, hầu hết những người phải thi hành án đang chấp hành hình phạt tù hoặc đã chấp hành xong hình phạt tù nhưng không có việc làm, bỏ địa phương đi lang thang không rõ địa chỉ; thậm chí nghiện ma túy hoặc mắc các bệnh hiểm nghèo ở giai đoạn cuối. Đối với những người khác, mặc dù vẫn cư trú tại địa phương nhưng không còn tài sản, thu nhập hoặc có thu nhập nhưng chỉ đủ nuôi sống bản thân ở mức tối thiểu.
Do đó, thực tế là dù xác minh định kỳ hay theo dõi bao nhiêu năm đi chăng nữa thì việc thi hành án đó vẫn không thể thi hành được. Vì vậy việc tiếp tục để cơ quan THADS phải theo dõi các vụ việc trên là không phù hợp.
Từ cơ sở chính trị, pháp lý, khoa học và yêu cầu của thực tiễn cho thấy cần thiết phải nghiên cứu một cách toàn diện, có giải pháp kịp thời để giải quyết triệt để, nâng cao hiệu quả công tác giải quyết đối với số vụ việc THADS chưa có điều kiện, tồn đọng nhiều năm.
Tuy nhiên, cũng cần phải có cơ chế, quy định thật chặt chẽ để đảm bảo việc Chấp hành viên xác minh, xác định việc chưa có điều kiện thi hành án là chính xác, đảm bảo chặt chẽ để bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của người được thi hành án. Do đó, cần nghiên cứu quy định trong Dự thảo Luật THADS (sửa đổi) quy định để xác định cũng như giải quyết việc thi hành án chưa có điều kiện thi hành. Theo đó, Chấp hành viên cần xác minh điều kiện thi hành án của người phải thi hành án, nếu có đủ căn cứ xác định người phải thi hành án chưa có điều kiện thi hành thì có thể trả lại yêu cầu cho người yêu cầu. Tuy nhiên, trước khi gửi lại yêu cầu thi hành án, cơ quan THADS phải đáp ứng đủ các điều kiện sau: (1) Sau 02 năm kể từ ngày có quyết định về việc chưa điều kiện thi hành; (2) Phải thực hiện xác minh định kỳ ít nhất 02 lần/02 năm đó; (3) Sau khi gửi lại yêu cầu thi hành án, người yêu cầu vẫn có quyền yêu cầu thi hành án trở lại (khi có điều kiện thi hành), kể cả trong trường hợp người phải thi hành án chưa có điều kiện thì họ vẫn có quyền yêu cầu văn phòng THADS tiếp tục xác minh điều kiện, tổ chức thi hành.
Quy định gửi lại tài liệu yêu cầu thi hành án theo dự thảo không làm gián đoạn quá trình thi hành án và vẫn bảo đảm thực hiện trách nhiệm của cơ quan THADS, tạo điều kiện cho người dân có quyền yêu cầu Văn phòng THADS tổ chức thi hành án; bất kỳ giai đoạn nào sau khi được gửi lại tài liệu yêu cầu thi hành án, nếu phát hiện người phải thi hành án có điều kiện thi hành thì người yêu cầu đều có quyền yêu cầu thi hành án trở lại, thời gian gửi lại yêu cầu thi hành án không bị tính vào thời hiệu nên quyền và lợi ích hợp pháp vẫn được bảo đảm và cơ quan THADS vẫn phải sử dụng các thông tin theo dõi trước đó để tiếp tục thi hành; dự thảo cũng quy định trách nhiệm phối hợp giữa cơ quan THADS và văn phòng THADS phối hợp với nhau trong quá trình thi hành án.
Bên cạnh đó, quy định trên nhằm xử lý đối với những việc thi hành án chưa có điều kiện thi hành kéo dài trong nhiều năm, giảm thiểu chi phí của Nhà nước nhưng vẫn bảo đảm thực hiện trách nhiệm của cơ quan THADS, bảo đảm quyền và lợi ích hợp pháp của cả người được và người phải thi hành án.