1. Chương II Bộ luật TTHS 2003 quy định những nguyên tắc cơ bản của Luật TTHS, trong đó có nguyên tắc giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự (Điều 28 Bộ luật TTHS). Nguyên tắc cơ bản này có những đặc điểm sau:
a. Giải quyết vấn đề dân sự trong VAHS là một trong những nguyên tắc cơ bản của Luật TTHS nên nó chứa đựng những nội dung thể hiện phương châm, định hướng của Đảng và Nhà nước ta là giải quyết vấn đề dân sự cùng với TNHS trong vụ án hình sự, không tách riêng vấn đề dân sự để giải quyết thủ tục tố tụng dân sự như pháp luật của một só nước. Mặt khác, do đây là một nguyên tắc cơ bản của Luật TTHS nên định hướng này chi phối toàn bộ quá trình khởi tố, điều tra, truy tố, xét xử, thi hành án đối với các vụ án có vấn đề dân sự nảy sinh do việc thực hiện tội phạm. Vì vậy trong quá trình tố tụng, ngoài việc phải chứng minh và giải quyết phần trách nhiệm hình sự, các cơ quan tiến hành tố tụng còn phải chứng minh và giải quyết phần trách nhiệm dân sự trong vụ án một cách chính xác, khách quan, bảo vệ các quyền, lợi ích hợp pháp của cá nhân, tố chức. Định hướng này không những có tác dụng giải quyết triệt để, khách quan những quan hệ dân sự phát sinh do việc thực hiện tội phạm mà còn góp phần làm sáng tỏ những nội dung thuộc trách nhiệm hình sự của người phạm tội trong việc định tội danh và định khung hình phạt hoặc việc khắc phục hậu quả do hành vi phạm tội gây ra. Vì vậy, quan điểm cho rằng giải quyết trách nhiệm dân sự phát sinh do việc thực hiện tội phạm chỉ xuất hiện ở giai đoạn xét xử và thuộc thẩm quyền của Tòa án là không đúng với quy định của điều 28 Bộ luật TTHS 2003 về nguyên tắc giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự. Nguyên tắc này đòi hỏi ngay từ giai đoạn khởi tố VAHS vấn để dân sự đã phải là một trong những nội dung cần phải thu thập chứng cứ để chứng minh làm rõ và thuộc trách nhiệm của các cơ quan tiến hành tố tụng. Tòa án, với chức năng của mình trên cơ sở những chứng cứ đã thu thập được của Cơ quan điều tra và trong phạm vi quyết định truy tố của Viện kiểm sát tiến hành xét xử, ra phán quyết những vấn đề thuộc trách nhiệm dân sự cùng với việc giải quyết những nội dung của trách nhiệm hình sự trong cùng một bản án.
b. Nguyên tắc giải quyết vấn đề dân sự trong VAHS chỉ có phạm vi áp dụng đối với những quan hệ về bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng xuất hiện do việc thực hiện tội phạm. Có nhiều vấn đề dân sự phát sinh do việc thực hiện tội phạm gây thiệt hại cho các quan hệ dân sự, bao gồm: hành vi phạm tội gây thiệt hại đến sức khỏe, tính mạng, danh dự, nhân phẩm, tài sản thì ngoài việc làm phát sinh trách nhiệm hình sự, còn làm phát sinh trách nhiệm dân sự của những người tham gia tố tụng. Hoặc những vấn đề có liên quan đến tiền và tài sản như: tang vật, án phí, tịch thu vật, tiền hoặc tài sản do phạm tội mà có, đòi lại tài sản, đòi bồi thường thiệt hại…Tuy nhiên, không phải tất cả vấn đề dân sự nào liên quan đến tiền hoặc tài sản mà cơ quan tiến hành tố tụng tiến hành giải quyết cũng đều nằm trong phạm vi điều chỉnh của nguyên tắc quy định tại điều 28 Bộ luật TTHS. Theo đó, vấn đề dân sự trong vụ án hình sự chỉ bao gồm việc đòi trả lại tài sản bị chiếm đoạt, đòi bồi thường giá trị tài sản do bị can, bị cáo chiếm đoạt nhưng bị mất, hoặc bị hủy hoại, buộc phải sửa chữa tài sản bị hư hỏng, đòi bồi thường thiệt hại về lợi ích gắn liền với việc sử dụng, khai thác tài sản, chi phí hợp lý để ngăn chặn, khắc phục thiệt hại do tài sản bị chiếm đoạt; đòi bồi thường thiệt hại về vật chất và tinh thần do tính mạng, sức khỏe, danh dự, nhân phẩm, uy tín bị xâm phạm. Nói cách khác, vấn đề dân sự trong VAHS chỉ được xác định trong phạm vi “Trách nhiệm bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng” theo quy định tại chương XXI Bộ luật dân sự, là những quan hệ bồi thường thiệt hại phát sinh do tính mạng, sức khỏe, danh dự, nhân phẩm, tài sản của tổ chức, cá nhân bị tội phạm xâm hại.
c. Vấn đề dân sự trong VAHS được giải quyết khi khởi tố VAHS mà không cần có đơn khởi kiện của đương sự. Khi VAHS có vấn đề dân sự phát sinh khi việc thực hiện tội phạm bị khởi tố thì việc dân sự đó đương nhiên được xem xét và giải quyêt mà không cần phải khởi kiện riêng bằng một thủ tục khác nữa. Đây là một điểm khác biệt so với việc giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án dân sự. Theo thủ tục tố tụng dân sự thì vụ án dân sự chỉ được đặt ra và xem xét giải quyết khi có đơn khởi kiện của các chủ thể có quyền khởi kiện theo quy định của các điều 161, 162 Bộ luật TTDS, theo đó, cá nhân, tổ chức có quyền tự mình hoặc thông qua đại diện hợp pháp khởi kiện vụ án để bảo vệ quyền, lợi ích hợp pháp cho mình và tòa án chỉ giải quyết khi có đơn khởi kiện dân sự. Trong vụ án hình sự, khi đã khởi tố vụ án mà có vấn đề dân sự liên quan đến việc thực hiện tội phạm thì các cơ quan tiến hành tố tụng sẽ xem xét giải quyết ngay mà không cần phải có thủ tục khởi kiện dân sự khác nữa. Như vậy, vấn đề dân sự trong vụ án hình sự sẽ được xem xét và giải quyết ngay từ giai đoạn khởi tố vụ án hình sự, cơ quan tiến hành tố tụng hình sự không cần phải có bất kể thủ tục nào khác nữa, kể cả thủ tục phải có yêu cầu khởi kiện của các chủ thể có quyền khởi kiện theo quy định của Bộ luật tố tụng dân sự.
d. Việc giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự phải tuân theo các quy định của Luật Tố tụng hình sự. Tuy về thực chất vấn đề dân sự trong vụ án hình sự là quan hệ pháp luật dân sự nhưng nó lại phát sinh trên cơ sở hành vi phạm tội, hình phạt cũng như các tình tiết tăng nặng, giảm nhẹ TNHS đối với người phạm tội. Vì vậy, khi xem xét, giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự về nội dung phải tuân theo các quy định của Bộ luật dân sự như về hình thức (về mặt thủ tục) phải tuân theo trình tự, thủ tục của Luật TTHS chứ không phải là trình tự, thủ tục của Luật tố tụng dân sự như trong vụ án dân sự thuần túy. Chẳng hạn, theo quy định của Luật TTHS thì trường hợp người bị hại, nguyên đơn dân sự, bị đơn dân sự, người có quyền lợi, nghĩa vụ liên quan đến vụ án hoặc người đại diện hợp pháp của họ vắng mặt thì tùy từng trường hợp mà Hội đồng xét xử quyết định hoãn phiên tòa hoặc vẫn tiến hành xét xử nếu sự vắng mặt của những người này chỉ trở ngại cho việc giải quyết vấn đề bồi thường thì sẽ tách ra để xét xử sau theo thủ tục tố tụng dân sự. Đây là điểm khác biệt so với quy định của thủ tục tố tụng dân sự. Luật tố tụng dân sự quy định nếu người bị hại, nguyên đơn dân sự, bị đơn dân sự vắng mặt lần thứ nhất thì Hội đồng xét xử phải ra quyết định hoãn phiên tòa dù đương sự vắng mặt có lý do chính đáng hay không. Sở dĩ có sự khác biệt này là do bản chất của việc xét xử vấn đề dân sự trong vụ án hình sự là xét xử vụ án hình sự, trong quá trình xét xử vụ án hình sự thì Hội đồng xét xử giải quyết luôn cả vấn đề dân sự phát sinh do tội phạm gây ra. Nếu vấn đề dân sự trong vụ án có liên quan đến việc định tội hay định khung hình phạt đối với bị cáo thì nó là một phần không thể tách rời khởi vụ án hình sự và phải được giải quyết đồng thời với vụ án hình sự. Trong trường hợp này là lời khai của bị hại, nguyên đơn dân sự, bị đơn dân sự, người có quyền lợi nghĩa vụ liên quan tại phiên tòa rất quan trọng đối với việc giải quyết phần TNHS của vụ án. Vì vậy, Tòa án phải hoàn phiên tòa nếu những người trên vắng mặt. Tuy nhiên, đối với những vụ án mà phần dân sự không liên quan đến việc xác định TNHS, các tình tiết tăng nặng, giảm nhẹ TNHS của bị can, bị cáo thì có thể tách phần dân sự để giải quyết bằng một vụ án dân sự khác theo thủ tục tố tụng dân sự. Do đó, trong trường hợp nảy nếu người bị hại, nguyên đơn dân sự, bị đơn dân sự, người có quyền lợi nghĩa vụ liên quan đến vụ án vắng mặt thì Tòa án vẫn tiến hành xét xử phần hình sự và tách phần dân sự ra để giải quyết theo thủ tục tố tụng dân sự.
Một điểm khác biệt nữa là, theo quy định của Luật TTHS thì Viện kiểm sát tham gia tất cả các phiên tòa xét xử các vụ án hình sự của Tòa án (bao gồm phiên tòa xét xử các vụ án hình sự có giải quyết vấn đề dân sự). Tuy nhiên, theo Bộ luật tố tụng dân sự thì Viện kiểm sát không tham gia tất cả các phiên tòa xét xử của Tòa án mà chỉ tham gia phiên tòa đối với những vụ án do Tòa án thu thập chứng cứ mà đương sự có khiếu nại; các vụ việc dân sự mà Viện kiểm sát kháng nghị bản án, quyết định của Tòa án (khoản 2 điều 21 Bộ luật tố tụng dân sự).
e. Khi giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự, Tòa án áp dụng các nguyên tắc của Luật TTHS và các nguyên tắc của Luật tố tụng dân sự để giải quyết.
Vấn đề dân sự được giải quyết trong vụ án hình sự nên khi xem xét vấn đề dân sự đó cần phải áp dụng các quy định, các nguyên tắc chung của Luật TTHS để giải quyết. Tuy nhiên, Tòa án không áp dụng cứng nhắc các nguyên tắc của TTHS để xét xử vấn đề dân sự mà còn áp dụng một số nguyên tắc của tố tụng dân sự nhằm đảm bảo quyền lợi cho các đương sự tham gia tố tụng như nguyên tắc đảm bao sự bình đẳng giữa các đương sự, nguyên tắc bảo đảm quyền tự định đoạt của đương sự…Bởi vì dù là vấn đề dân sự trong vụ án hình sự nhưng thực chất đó là quan hệ dân sự, mà đặc thù của quan hệ pháp luật dân sự là quan hệ bình đẳng giữa các bên đương sự, do đó cần đảm bảo sự bình đẳng thỏa thuận giữa các đương sụ khi tham gia tố tụng.
Một điểm khác biệt quan trọng là trong tố TTHS, việc chứng minh tội phạm thuộc trách nhiệm của các cơ quan tiến hành tố tụng. Cơ quan tiến hành tố tụng phải điều tra, thu thập chứng cứ để chứng minh tội phạm. Vấn đề dân sự phát sinh khi có hành vi tội phạm xảy ra được giải quyết trong vụ án hình sự nên trước hết phải tuân theo các nguyên tắc của TTHS, do vậy các cơ quan tiến hành tố tụng có trách nhiệm điều tra, thu thập chứng cứ để làm sáng tỏ vụ án, bao gồm cả việc điều tra, thu thập chứng cứ để làm rõ về phần trách nhiệm dân sự trong vụ án hình sự. Trường hợp các đương sự không cung cấp được chứng cứ về vấn đề dân sự mà những vấn đề dân sự này có liên quan đến việc xác định trách nhiệm hình sự của bị cáo thì cơ quan tiến hành tố tụng vẫn phải điều tra, làm rõ thiệt hại đã xảy ra, trên cơ sở đó xác định được mức bồi thường thiệt hại.
f. Trong quá trình giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự, Tòa án không bắt buộc phải mở các phiên hòa giải giữa các đương sự như trong tố tụng dân sự.
Thủ tục mở phiên hòa giải không phải là thủ tục bắt buộc mà Tòa án phải thực hiện khi chuẩn bị xét xử phiên tòa sơ thẩm vấn đề dân sự trong vụ án hình sự. Tại phiên tòa, Hội đồng xét xử cũng không bắt buộc phải tiến hành hòa giải giữa các đương sự. Tuy nhiên, trong thực tiễn xét xử, các cơ quan tiến hành tố tụng vẫn tạo điều kiện cho các bên tự thỏa thuận với nhau về việc giải quyết vấn đề dân sự trong VAHS. Trường hợp các đương sự tự nguyện thỏa thuận với nhau thì Tòa án công nhận việc thỏa thuận này của các đương sự và sự thỏa thuận này được ghi vào phần quyết định của bản án chứ Tòa án không phải ra quyết định công nhận sự thỏa thuận của các đương sự. Đây là điểm khác biệt lớn so với tố tụng dân sự, vì trong tố tụng dân sự, Tòa án cấp sơ thẩm bắt buộc phải mở các phiên hòa giải giữa các đương sự và việc hòa giải được tiến hành trước và tại phiên tòa. Nếu các đương sự thỏa thuận được với nhau thì Tòa án ra quyết định công nhận sự thỏa thuận của đương sự.
2. Nội dung của nguyên tắc giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự
a. Việc giải quyết vấn đề dân sự đồng thời với việc giải quyết vụ án hình sự
Vấn đề dân sự được giải quyết với những vấn đề trách nhiệm hình sự trong cùng vụ án hình sự là nội dung cơ bản của nguyên tắc này. Theo đó, ngoài việc chứng minh, xử lý những vấn đề của trách nhiệm hình sự thì cơ quan tiến hành tố tụng còn phải chứng minh, xử lý những vấn đề thuộc trách nhiệm dân sự của các chủ thể tham gia tố tụng hình sự. Việc chứng mình, giải quyết vấn đề dân sự được tiến hành đồng thời với việc chứng minh giải quyết vấn đề thuộc trách nhiệm hình sự, do vậy không thể giải quyết vấn đề dân sự sau khi đã hoàn tất việc giải quyết trách nhiệm hình sự. Nhiệm vụ của cơ quan tiến hành tố tụng trong trường hợp vụ án có vấn đề dân sự liên quan đến tội phạm là xác minh, làm rõ trách nhiệm dân sự của các đương sự trong vụ án. Nhiệm vụ này được thực hiện thông qua việc tiến hành các hoạt động sau:
- Các cơ quan tiến hành tố tụng phải xác định được các mối quan hệ có liên quan đến vấn đề dân sự cần giải quyết là những mối quan hệ nào trong các mối quan hệ sau: mối quan hệ về bồi thường thiệt hại về vật chất và tinh thần do tính mạng, sức khỏe, danh dự, nhân phẩm, tài sản bị xâm phạm; mối quan hệ về đòi tài sản; mối quan hệ về đồi bồi thường giá trị tài sản do bị can, bị cáo chiếm đoạt nhưng bị mất hoặc bị hủy hoại; mối quan hệ về việc yêu cầu sửa chữa tài sản bị hư hỏng, bị hủy hoại…Ví dụ: trong vụ án giết người, bên cạnh việc xác định, chứng minh hành vi phạm tội của bị can, bị cáo, cơ quan tiến hành tố tụng còn phải giải quyết các mối quan hệ về dân sự như quan hệ về bồi thường thiệt hại về vật chất và tinh thần do tính mạng bị xâm phạm (xác định các khoản chi phí cho việc cứu chữa, mai táng, khoản tiền bù đắp tổn thất về tinh thần, tiền cấp dưỡng…).
Đưa những người có liên quan đến vấn đề dân sự trong vụ án vào tham gia tố tụng. Xác định những người tham gia tố tụng gồm những ai, tư cách tham gia tố tụng của họ như thế nào (họ tham gia tố tụng với tư cách là bị can, bị cáo, người bị hại, nguyên đơn dân sự, bị đơn dân sự hay người có quyền lợi, nghĩa vụ liên quan đến vụ án). Trên thực tế, khi vụ án ở giai đoạn điều tra, truy tố, Cơ quan điều tra, Viện kiểm sát thường không xác định chính xác tư cách tham gia tố tụng của những người có liên quan đến vấn đề dân sự trong vụ án. Việc xác định thường được thực hiện một cách chung chung, có những vụ án tư cách của chủ thể tham gia tố tụng là nguyên đơn dân sự, bị đơn dân sự, song Cơ quan điều tra, Viện kiểm sát chỉ xác định họ là những người liên quan đến vụ án. Chỉ đến giai đoạn xét xử, Tòa án mới là cơ quan tiến hành tố tụng phải xác định chính xác tư cách tham gia tố tụng của từng chủ thể. Thực tế này cũng là phù hợp. Bởi lẽ ở giai đoạn điều tra, truy tố thì vấn đề quan trọng là điều tra, làm rõ những nội dung liên quan đến phần dân sự như tiến hành lấy lời khai, đối chất, yêu cầu của đương sự cung cấp tài liệu, chứng cứ…Việc xác định tư cách chủ thể tham gia tố tụng không ảnh hưởng nhiều tới hoạt động điều tra này. Còn ở giai đoạn xét xử, việc xác định tư cách chủ thể tham gia tố tụng có ảnh hưởng nhiều tới quyền và nghĩa vụ tố tụng của các chủ tham gia tố tụng, đặc biệt là quyền kháng cáo. Có những vụ án, tư cách chủ thể tham gia tố tụng là người làm chứng, song Tòa án lại xác định họ là người có quyền lợi nghĩa vụ liên quan. Rõ ràng, nếu xác định như vậy, mặc nhiên họ có quyền kháng cáo. Thực ra họ chỉ là người làm chứng, không có quyền lợi, nghĩa vụ gì cần được giải quyết trong vụ án nên trong bản án cũng không xem xét, quyết định vấn đề gì liên quan đến quyền lợi, nghĩa vụ của họ.
- Xác định nội dung của các mối quan hệ có liên quan đến vấn đề dân sự cần giải quyết như: xác định mức độ thiệt hại đã xảy ra, mức độ lỗi của các chủ thể tham gia tố tụng…để từ đó có thể xác định đúng mức bồi thường thiệt hại.
Các cơ quan tiến hành tố tụng phải tiến hành điều tra, xác minh để làm rõ về những vấn đề nêu trên và đưa ra hướng giải quyết đối với toàn bộ vấn đề dân sự trong VAHS. Nguyên tắc chung là khi giải quyết vấn đề dân sự trong VAHS, về nội dung là các cơ quan tiến hành tố tụng áp dụng của Luật dân sự, còn về thủ tục, các cơ quan tiến hành tố tụng áp dụng những quy định của Bộ luật TTHS quy định việc giải quyết vấn đề dân sự trong VAHS trên cơ sở kết hợp với các nguyên tắc của Bộ luật tố tụng dân sự.
Bộ luật TTHS quy định việc giải quyết vấn đề dân sự được tiến hành đồng thời với việc giải quyết vân đề phần trách nhiệm hình sự của vụ án là một giải pháp hợp lý vì đối với người bị hại sẽ được thuận tiện hơn khi ra yêu cầu can thiệp đối với các Cơ quan tiến hành tố tụng và người bị thiệt hại cũng có thể sử dụng những chứng cứ mà các Cơ quan tiến hành tố tụng đã thu thập được để phục vụ cho việc giải quyết vấn đề dân sự. Hơn nữa, việc cùng giải quyết cả vấn đề dân sự và hình sự trong cùng một vụ án sẽ tiết kiệm hơn vì chỉ có một Tòa án giải quyết cả hai loại vấn đề. Tuy nhiên, khi giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự, Tòa án cần phải nghiên cứu, vận dụng cả những quy định của pháp luật về dân sự và những quy định của pháp luật về hình sự. Việc nghiên cứu áp dụng cả hai loại quy phạm pháp luật dân sự và hình sự là một khó khăn đối với Tòa án, đặc biệt là đối với những vụ án phức tạp, chính vì vậy Bộ luật TTHS đã quy định việc tách vấn đề dân sự trong vụ án hình sự để giải quyết riêng bằng một vụ án dân sự theo thủ tục tố tụng dân sự trong phần nội dung thứ hai của nguyên tắc mà chúng ta xem xét dưới đây.
b. Việc tách vấn đề dân sự trong vụ án hình sự
Phần nội dung thứ hai của nguyên tắc giải quyết vấn đề dân sự trong VAHS quy định về việc tách phần dân sự trong VAHS để giải quyết bằng một vụ án dân sự. Điều 28 Bộ luật TTHS quy định: “Trong trường hợp VAHS phải giải quyết vấn đề bồi thường, bồi hoàn mà chưa có điều kiện chứng minh và không ảnh hưởng đến việc giải quyết VAHS thì có thể tách ra để giải quyết theo thủ tục tố tụng dân sự.
Có thể thấy căn cứ chung để thực hiện việc tách phần dân sự trong VAHS theo quy định tại điều 28 Bộ luật TTHS là việc chưa có điều kiện chứng minh về phần bồi thường, bồi hoàn và việc tách này không ảnh hưởng đến việc giải quyết VAHS. Nội dung này được làm rõ trong công văn số 121/2003/KHXX ngày 19/9/2003 của Tòa án nhân dân tối cao về việc giải quyết các vấn đề liên quan đến tài sản, bồi thường thiệt hại trong VAHS. Theo đó, thì các căn cứ để tách phần dân sự trong VAHS là: Phần dân sự được tách không liên quan đến việc xác định cấu thành tội phạm, việc xem xét tình tiết tăng nặng, giảm nhẹ TNHS của bị cáo; chưa tìm được, chưa xác định được người bị hại hoặc nguyên đơn dân sự; người bị hại hoặc nguyên đơn dân sự chưa có yêu cầu; người bị hại hoặc nguyên đơn dân sự có yêu cầu nhưng không cung cấp đầy đủ chứng cứ chứng minh cho yêu cầu của mình; người bị hại, nguyên đơn dân sự, bị đơn dân sự vắng mặt tại phiên tòa và việc này thực sự gây trở ngại cho việc giải quyết phần dân sự. Như vậy, ở mức độ khái quát nhất có thể hiểu căn cứ “Việc tách vấn đề dân sự trong VAHS không ảnh hưởng đến việc giải quyết vụ án” theo điều 28 Bộ luật TTHS chính là phần dân sự được tách không liên quan đến việc xác định cấu thành tội phạm, việc xem xét tình tiết tăng nặng, giảm nhẹ TNHS của bị can, bị cáo. Còn căn cứ chưa có điều kiện chứng minh về phần bồi thường” tức là chưa xác định được người bị hại hoặc nguyên đơn dân sự; người bị hại và nguyên đơn dân sự chưa có yêu cầu nhưng không cung cấp đầy đủ chứng cứ chứng minh cho yêu cầu của mình; người bị hại, nguyên đơn dân sự, bị đơn dân sự vắng mặt tại phiên tòa và việc này thực sự gây trởi ngại cho việc giải quyết phần dân sự.
Bên cạnh việc quy định tách vấn đề dân sự trong VAHS tại cấp sơ thẩm công văn số 121/2003/KHXX ngày 19/9/2003 của Tòa án nhân dân tối cao về việc giải quyết các vấn đề liên quan đến tài sản, bồi thường thiệt hại trong VAHS còn nêu rõ việc tách vấn đề dân sự trong VAHS tại cấp phúc thẩm: “trong trường hợp Tòa án cấp sơ thẩm đã thực hiện các biệc pháp xác minh, thu thập chứng cứ nhưng vẫn không được và thuộc một trong các trường hợp cần tách phần dân sự trong VAHS để giải quyết bằng một vụ án dân sự theo thủ tục tố tụng dân sự khi có yêu cầu, nhưng Tòa án cấp sơ thẩm vẫn tiến hành xét xử, thì Hội đồng xét xử phúc thẩm hủy quyết định của bản án sơ thẩm về phần dân sự trong VAHS và tách phần dân sự này để giải quyết bằng vụ án dân sự theo thủ tục tố tụng dân sự khi có yêu cầu”. Công văn số 121 cũng xác định việc tách phần dân sự trong VAHS tại phiên toà giám đốc thẩm, tái thẩm như sau: “Nếu xét thấy Tòa án cấp sơ thẩm, Tòa án cấp phúc thẩm đã thực hiện các biện pháp để xác minh, thu thập chứng cứ, bổ sung chứng cứ song vẫn không được và thuộc một trong các trường hợp cần tách phần dân sự trong VAHS để giải quyết bằng vụ án dân sự, khi có yêu cầu, nhưng Tòa án cấp sơ thẩm và Tòa án cấp phúc thẩm vẫn tiến hành xét xử, thì Hội đồng xét xử giám đốc thẩm hoặc tái thẩm hủy quyết định của bản án phúc thẩm, quyết định của bản án sơ thẩm về phần dân sự và tách phần dân sự để giải quyết bằng vụ án dân sự theo thủ tục tố tụng dân sự khi có yêu cầu”.
Liên quan đến việc tách vấn đề dân sự trong VAHS, khoản 1 điều 191 Bộ luật TTHS còn quy định trường hợp sự vắng mặt của người bị hại, nguyên đơn dân sự, bị đơn dân sự chỉ trở ngại cho việc giải quyết vấn đề bồi thường thì Hội đồng xét xử có thể tách việc bồi thường để xét xử sau theo thủ tục tố tụng dân sự. Như vậy, Bộ luật TTHS và Công văn số 121 mới chỉ quy định thẩm quyền tách vấn đề dân sự trong VAHS thuộc về Hội đồng xét xử cấp sơ thẩm, phúc thẩm và Hội đồng xét xử Giám đốc thẩm. Một vấn đề đặt ra là liệu các cơ quan tiến hành tố tụng trong quá trình giải quyết vụ án có quyền ra quyết định tách vấn đề dân sự trong VAHS ra để giải quyết theo thủ tục tố tụng dân sự không hay việc tách vấn đề dân sự chỉ được thực hiện bởi Hội đồng xét xử tại phiên tòa sơ thẩm, phúc thẩm, giám đốc thẩm, tái thẩm? Những người tham gia tố tụng có được quyền đề nghị tách vấn đề dân sự trong vụ án hình sự không?
Từ những phân tích nêu trên cho thấy vấn đề dân sự trong VAHS là nội dung lớn giữ vai trò quan trọng trong quá trình giải quyết VAHS nhưng lại chỉ được đề cập tại một số các điều luật trong Bộ luật TTHS 2003 nên cần có bổ sung khi hoàn thiện Bộ luật TTHS.
3. Thủ tục giải quyết vấn đề dân sự trong VAHS.
Do vấn đề dân sự được giải quyết trong cùng vụ án hình sự nên Bộ luật TTHS 2003 không quy định thủ tục riêng mà vấn đề dân sự trong VAHS sẽ tuân theo trình tự, thủ tục giải quyết VAHS. Xuất phát từ đặc thù của quan hệ dân sự nên khi giải quyết vấn đề dân sự trong VAHS còn phải tuân theo những nguyên tắc riêng của tố tụng dân sự nhằm đảm bảo quyền bình đẳng của các đương sự khi tham gia tố tụng. Tuy nhiên, Tòa án không thể đồng thời áp dụng cả thủ tục tố tụng hình sự và thủ tục tố tụng dân sự để giải quyết một vụ án mà chỉ có thể áp dụng thủ tục TTHS trên cơ sở kết hợp với những nguyên tắc và thủ tục của tố tụng dân sự để giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án đó. Vì vậy, việc giải quyết vấn đề dân sự trong VAHS sẽ tuân theo thủ tục TTHS trên cơ sở kết hợp với các nguyên tắc của tố tụng dân sự. Qúa trình giải quyết một vụ án phải trải qua nhiều giai đoạn khác nhau, bắt đầu từ giai đoạn khởi tố đến giai đoạn điều tra, truy tố, xét xử và kết thúc ở giai đoạn thi hành án. Mỗi giai đoạn đều có một chức năng và nhiệm vụ khác nhau nhưng đều nhằm mục đích giải quyết vụ án được khách quan, toàn diện, bảo đảm đúng người, đúng tội, đúng pháp luật. Trong đó giai đoạn xét xử là giai đoạn trọng tâm của TTHS. Các hoạt động khởi tố, điều tra chỉ nhằm thu thập chứng cứ phục vụ cho việc truy tố và xét xử. Trên cơ sở những chứng cứ thu thập được, Tòa án sẽ xem xét và đánh giá một cách chính xác để đưa ra phán quyết cuối cùng nên ở tất cả các giai đoạn TTHS, các cơ quan tiến hành tố tụng khi giải quyết vấn đề dân sự sẽ tuân theo thủ tục TTHS.
4. Từ những phân tích nêu trên cần hoàn thiện Bộ luật TTHS về nguyên tắc giải quyết vấn đề dân sự trong cùng vụ hình sự theo những hướng sau:
- Nguyên tắc giải quyết vấn đề dân sự trong cùng VAHS đã được quy định trong Bộ luật TTHS 2003, nhưng nội dung của nguyên tắc này chưa được thể hiện trong các điều luật có liên quan. Trên cơ sở tiếp cận vấn đề dân sự là một trong những nội dung quan trọng của quá trình giải quyết vụ án mà các cơ quan tiến hành tố tụng phải chứng minh, giải quyết thì cần bổ sung vào nguyên tắc “xác định sự thật khách quan vụ án” (điều 10 Bộ luật TTHS 2003). Nội dung này cụ thể như sau:
“Điều 10 xác định sự thật của vụ án
Cơ quan điều tra, Viện kiểm sát và Tòa án phải áp dụng mọi biện pháp hợp pháp để xác định sự thật của vụ án một cách khách quan, toàn diện và đầy đủ, làm rõ những chứng cứ xác định có tội và chứng cứ xác định vô tội, những tình tiết tăng nặng và tình tiết giảm nhẹ TNHS của bị can, bị cáo, đồng thời thu thập chứng cứ xác định phạm vi, mức độ thiệt hại đối với những vấn đề dân sự liên quan đến việc thực hiện tội phạm.
Trách nhiệm chứng minh tội phạm, chứng minh những vấn đề dân sự liên quan đến việc thực hiện tội phạm thuộc về cơ quan tiến hành tố tụng. Bị can, bị cáo có quyền nhưng không buộc phải chứng minh là mình vô tội; Bị can, bị cáo, người tham gia tố tụng khác có quyền nhưng không buộc phải chứng minh những thiệt hại về dân sự liên quan đến việc thực hiện tội phạm”.
Cũng tương tự như vậy, bổ sung thêm khoản 5 vào điều 63 Bộ luật TTHS 2003, đối tượng chứng minh khi điều tra, truy tố, xét xử VAHS của các cơ quan tiến hành tố tụng về vấn đề dân sự phát sinh do việc thực hiện tội phạm.
“Điều 63. Những vấn đề phải chứng minh trong vụ án hình sự
Khi điều tra, truy tố, xét xử VAHS, Cơ quan điều tra, Viện kiểm sát và Tòa án phải chứng minh:
1. Có hành vi phạm tội xảy ra hay không, thời gian, địa điểm và những tình tiết khác của hành vi phạm tội;
2. Ai là người thực hiện hành vi phạm tội; có lỗi hay không có lỗi, do cố ý hay vô ý; có năng lực trách nhiệm hình sự hay không; mục đích, động cơ phạm tội;
3. Những tình tiết tăng nặng, tình tiết giảm nhẹ trách nhiệm hình sự của bị can, bị cáo và những đặc điểm về nhân thân của bị can, bị cáo;
4. Tính chất và mức độ thiệt hại hại do hành vi phạm tội gây ra.
5. Những vấn đề dân sự liên quan đến việc thực hiện tội phạm
- Giải quyết vấn đề dân sự trong cùng VAHS. Do vấn đề dân sự được giải quyết trong cùng VAHS, nên xuất phát từ đặc thù của quan hệ dân sự, khi giải quyết vấn đề dân sự, ngoài việc phải tuân theo thủ tục TTHS còn phải kết hợp những nguyên tắc của tố tụng dân sự nhằm đảm bảo quyền bình đẳng của các đương sự khi tham gia tố tụng. Tuy nhiên, Bộ luật TTHS 2003 chưa thể hiện rõ tinh thần này nên cần bổ sung quy định cụ thể về trình tự, thủ tục tố tụng khi giải quyết vấn đề dân sự trong VAHS trong Bộ luật TTHS hoặc trong các văn bản hướng dẫn thi hành Bộ luật TTHS.
- Bổ sung, hoàn thiện các quy phạm pháp luật về người tham gia tố tụng, đặc biệt là những người tham gia tố tụng có liên quan trực tiếp đến việc giải quyết phần trách nhiệm dân sự của vụ án đó là người bị hại, nguyên đơn dân sự, bị đơn dân sự, người có quyền lợi, nghĩa vụ liên quan đến vụ án đó. Cụ thể:
Thứ nhất, cần đưa ra quy định về nội hàm về người có quyền lợi, nghĩa vụ liên quan đến vụ án mà Bộ luật TTHS 2003 chưa có theo hướng sau: “Người có quyền lợi liên quan đến vụ án là người có lợi ích vật chất hoặc tinh thần có liên quan đến hành vi phạm tội của bị cáo và được cơ quan tiến hành tố tụng công nhận. Người có nghĩa vụ liên quan đến vụ án là người mà hành vi của họ có liên quan đến tội phạm do bị cáo thực hiện và theo pháp luật họ phải có trách nhiệm về hành vi của mình. Trách nhiệm của người có nghĩa vụ liên quan bao gồm cả trách nhiệm về vật chất và trách nhiệm về mặt tinh thần”.
Thứ hai, sửa đổi khái niệm về nguyên đơn dân sự theo hướng: Trường hợp tội phạm không trực tiếp xâm hại tới tài sản của cơ quan, tổ chức thì dù cơ quan, tổ chức đó có làm đơn yêu cầu bồi thường hay không cơ quan tiến hành tố tụng vẫn phải xác định họ tham gia tố tụng với tư cách là nguyên đơn dân sự. Bởi vì, trong trường hợp này dù nguyên đơn dân sự có yêu cầu bồi thường hay không thì bị can, bị cáo, bị đơn dân sự vẫn phải thực hiện trách nhiệm bồi thường thiệt hại cho nguyên đơn dân sự.
- Bổ sung quy định thẩm quyền về việc tách vấn đề dân sự trong VAHS và việc tách này được thực hiện ở giai đoạn nào của quá trình giải quyết vụ án. Theo tác giả chỉ nên tách vấn đề dân sự trong VAHS ở giai đoạn xét xử, vì ở giai đoạn điều tra nếu vấn đề dân sự được giải quyết ngay trong VAHS thì cơ quan điều tra có thể làm sáng tỏ các tình tiết liên quan đến việc bồi thường ngay từ khi tiến hành điều tra vụ án. Còn nếu vấn đề đó được tách ra từ giai đoạn điều tra để giải quyết riêng ở phiên tòa dân sự thì khả năng đó sẽ không còn nữa bởi lẽ cơ quan điều tra không có trách nhiệm điều tra, xác minh các tình tiết của vụ án dân sự và điều này sẽ là sự thiệt thòi của người tham gia tố tụng, phần nào làm ảnh hưởng đến quyền và lợi ích hợp pháp của họ.
- Bổ sung quy định trong Bộ luật TTHS hoặc trong các văn bản hướng dẫn thi hành các nội dung: “vấn đề dân sự trong vụ án hình sự”, “chưa có điều kiện chứng minh”, “không ảnh hưởng tới việc giải quyết vụ án hình sự” mà Bộ luật TTHS 2003 đã nêu ra những chưa được quy định cụ thể theo hướng sau:
Thứ nhất, “vấn đề dân sự trong VAHS là những quan hệ về đòi tài sản; đòi bồi thường giá trị tài sản do bị can, bị cáo chiếm đoạt nhưng bị mất hoặc bị hủy hoại; yêu cầu sửa chữa tài sản bị hư hỏng, bị hư hỏng; đòi bồi thường thiệt hại về lợi ích gắn liền với việc sử dụng, khai thác tài sản, chi phí hợp lý để ngăn chặn, khắc phục thiệt hại do tài sản bị chiếm đoạt; đòi bồi thường thiệt hại về vật chất và tinh thần do tính mạng, sức khỏe, danh dự, nhân phẩm, uy tín bị hành vi phạm tội gây ra…”.
Thứ hai, “chưa có điều kiện chứng minh là trường hợp chưa xác định được người bị hại, nguyên đơn dân sự, người có quyền lợi nghĩa vụ liên quan đến vụ án có yêu cầu nhưng không cung cấp đầy đủ chứng cứ chứng minh cho yêu cầu của mình; người bị hại, nguyên đơn dân sự, bị đơn dân sự, người có quyền lợi nghĩa vụ liên quan đến vụ án vắng mặt tại phiên tòa và việc này thực sự gây trở ngại cho việc giải quyết phần dân sự”.
Thứ ba, tách vấn đề dân sự không ảnh hưởng tới việc giải quyết VAHS là “phần dân sự được tách ra không liên quan đến việc xác định cấu thành tội phạm, việc xem xét tình tiết tăng nặng, giảm nhẹ TNHS của bị can, bị cáo”.
Cổng TTĐT BTP